De eenzame uitvaart

Het gaat tegenwoordig in mijn hoofd vaak over de dood. Lichtvoetig, als een soort van vermaak. Het voelt bijna prettig. Iets lokt het uit. Het begon denk ik met dat stukje van Koen, mijn schrijver-neef, dat twee rouwenden, op een kerkhof, beschouwt: hij, die daar kijkt, berustend, bij het graf van zijn vader, naar wat was. Aan de andere kant, de jonge papa, geknield voor de steen van zijn kind, kapot van verdriet, om wat nooit zal zijn. Of misschien komt het door Dirk De Wachter. Door zijn nieuwe boek, Vertroostingen: Dirk, als kankerpatiënt, oog in oog met zijn levenseinde.

Ik mag Dirk: als psychiater, half-Parisien, met dat grappige lange haar; de man die in oorspronkelijke taal citeert uit Houellebecq, Bach-cantates en Heidegger-filosofieën; zich onderscheidt door van kunstenaars te houden die ik niet ken: André Breton, Francis Bacon; en dweept met Leonard Cohen en natùùrlijk Nick Cave, zijn evenbeeld welhaast, en de daarbij steeds terugkerende vraag: wie inspireerde wie — Cave Dirk of was het toch omgekeerd?

Wie de stereotypen dermate aan elkaar rijgt moet van goede komaf zijn wil hij mijn aandacht vatten. Dat doet Dirk, al jaar en dag. Daarom noem ik hem ook Dirk, hij werd een vriend, hij is er altijd. Dirk praat goed. En nu hij kanker heeft nog beter. En ondanks het feit dat ik erop ben voorbereid, weet hij me telkens weer met een paar frasen met verstomming te slaan. Het is een patteeke.

Deze week ging dat zo: “Het verdriet dat ik door te sterven mijn naasten aandoe — mijn vrouw, mijn kinderren — doet mij zelf ook veel pijn. Ik weet dat mijn vrouw en mijn kinderen heel verdrietig gaan zijn. Maar wat als mijn vrouw en kinderen geen droefheid zouden kennen? Als je niemand hebt rondom jou die om jou treurt? Dat is nog veel, veel erger. Dus het is toch maar heel goed dat er mensen ongelukkig om gaan zijn.” Dekselse Dirk toch weer.

Die mensen, waar niemand om geeft, en alleen sterven, die zijn er. En blijkbaar zijn ze met zoveel dat er een spreuk voor werd bedacht: ‘Buiten de kist was de kerk leeg.’ In Amsterdam daagt in vierhonderdvijftig van de vijftienduizend jaarlijkse sterfgevallen niemand op om de begrafenis te regelen. Dat is bijna een op de tien. Dat zijn er meer dan een per dag. In onze grootsteden is het wellicht niet anders. Er zijn initiatieven die een antwoord hebben op dat pertinent mensonwaardige moment. Veruit de grootste is het Nederlandse De Eenzame Uitvaart, met ook een Belgische vertakking: een dichter draagt bij de uitvaart van iemand waarvan geen nabestaanden aanwezig zijn, een voor de gelegenheid geschreven tekst voor.

Het voelt dubbel. Het geeft me een vijgen na Pasen-gevoel. “We kunnen niet zomaar iemand zonder meer in de grond te stoppen, het hoort bij een beschaving,” klinkt het bij de bezielers. Of: “Al wie ooit een naam kreeg verdient een begrafenis.” Dat is waar. Al is deze het raakst: “Het is mooi dat het gebeurt. Alleen komt dit soort betrokkenheid net iets te laat.”

Op een handvol kluizenaars na wil niemand eenzaam zijn. Het is tegennatuurlijk, de mens leeft in oorsprong in groepsverband. Door de technologie wordt dat steeds minder belangrijk: we hebben niet langer iemand nodig om te overleven. Regel de dingen online, laat alles thuisbezorgen en je kan zomaar verdwijnen.

Voor wie lang in ongekozen eenzaamheid zit dreigt de neerwaartse spiraal: marginaliseren, de zelfverwaarlozing — voor wie moet je het doen? — en daardoor, nog meer gemeden. Het sociaal gehandicapt worden, zie ook het ‘grotsyndroom’ na corona. Het gevoel van verstoten te zijn uit de kudde, waardoor er een soort van oerstress ontstaat, die ziek maakt, en leidt tot vroeger sterven.

Er valt moeilijk op in te grijpen. Thuiszorgers kijken vaak met lede ogen aan hoe mensen wegkwijnen. Zij zijn de helden die ondanks de smerigheid, de verwijten, de agressie soms, toch blijven aankloppen. Ze zijn vaak de laatsten die de eenzame ziet. Maar kunnen verder weinig doen.

Alle beschaving ten spijt doet het mij toch allemaal behoorlijk dierlijk aan: de zwaksten moeten eruit, de vergetelheid in. En eenmaal dat gebeurd lijkt de kous af. Dan is het in het beste geval aan de zorgdragers. Als dit jaar tweeëntwintig vrouwen door femicide om het leven komen haalt het de krantenkoppen. Volkomen terecht en wellicht omdat het iets herkenbaars heeft: de meeste mensen zitten in een relatie, de kudde wordt geraakt. Dat er in België dagelijks mensen sterven in volstrekte eenzaamheid valt een pak minder makkelijk voor te stellen. Dat we daar minder onder de indruk van zijn stemt tot nadenken.

Zo’n gedicht van De eenzame uitvaart wordt na afloop gepubliceerd, op naam, “als papieren en online monument”. Dat is essentieel, het vergroot de kans dat eventuele nabestaanden toch nog ontdekken dat hun broer of zus, ouder, kind of kleinkind overleden is. Het is een hele geruststelling. Want wat op het internet staat gaat nooit meer weg.

Mosterd na de maaltijd — is dat een te zwaar verdict? Want toen we er moesten zijn waren we er niet. "De grootste vorm van troost is de nabijheid van mensen,” zegt Dirk. “De waarachtige authentieke nabijheid van een mens, dat is met niks te vergelijken. Gewoon 'er zijn' voor iemand is heel bijzonder." ‘Bijzonder’, Dirk, hier ook in de zin van ‘schaars goed’. En het is warmte die niks kost, die smoes gaat niet werken.

Vind je deze blog wel wat hebben? Geef hem onderaan een hartje!

Delen op Facebook of Twitter kan ook: klik op de knop linksonder en klaar. Wil je graag reageren? Dat kan beneden op deze pagina (opgelet: je reactie is zichtbaar).

2022, 11 december, Heverlee (Leuven) (Stadsbegraafplaats, troostmuur) (België). Foto: Bart Cloots.

Lees het stukje I.M. van Koen Vandenborre hier op koenvandenborre.be.

Luister hier op VRT MAX (of elders) naar de podcast van Touché op Radio 1 met Dirk De Wachter als gast over zijn nieuwe boek.

Meer over De Eenzame Uitvaart op Wikipedia of op hun eigen Eenzameuitvaart.nl. Het Belgische Eenzameuitvaart.be is momenteel offline, maar komt terug.

Luister zeker ook naar de mooie podcast erover van Céline Ottenburgh, in de reeks Zandman op Radio 1, onder andere hier op VRT MAX (uit januari '21).

Nog meer podcast: de makers van Doodgewoon gingen in augustus 2020 in gesprek met dichter, schrijver en journalist Joris van Casteren, huidig bezieler van De Eenzame Uitvaart.

Oost-Vlaanderen heeft met Waardige Uitvaart (Facebook) een gelijkaardige werking.

Uitgelezen? TELKENS ALS JE NAAR ONS KOMT, mijn single, luister je onverminderd op Spotify, kijk je op YouTube of koop je in de iTunes Store (99 cent).